حمل کالاهای خطرناک چیست و چگونه ایمن انجام می‌شود؟ (راهنمای جامع)

تمام صاحبان کالاها، نگرانی از آسیب دیدن محموله‌ها در فرایند حمل‌ونقل را دارند، اما وقتی صحبت از جابه‌جایی کالاهای خطرناک باشد، این نگرانی چندین برابر می‌شود؛ چون در سال‌های اخیر، موضوع حمل کالاهای خطرناک به دلیل حوادث جبران‌ناپذیر، بیش از پیش مورد توجه کارشناسان قرار گرفته است. به همین دلیل است که برنامه‌ریزی دقیق، رعایت مقررات و انتخاب بهترین شیوه‌ها برای اطمینان از جابه‌جایی ایمن، در این موارد بسیار ضروری است.
در این راهنما جنبه‌های کلیدی حمل کالاهای خطرناک، از جمله طبقه‌بندی، مقررات حمل‌ونقل، چالش‌های موجود و بهترین شیوه‌های غلبه بر آن‌ها را بررسی می‌کنیم.

چرا حمل کالاهای خطرناک اهمیت حیاتی دارد؟

محموله‌های خطرناک به دلیل واکنش‌های شیمیایی، انفجار، تشعشع یا سم می‌توانند در صورت تصادف جاده‌ای یا ریلی، به انسان‌ها یا اموال آسیب برسانند. ریختن این مواد خطراتی مانند آتش‌سوزی، آسیب به محیط زیست و سوختگی‌های شیمیایی ایجاد کند و به دلیل این ریسک بالا، در فرایند حمل کالاهای خطرناک که دارای ویژگی‌هایی مانند قابل اشتعال، خورنده، رادیواکتیو، عفونی، سمی و انفجاری هستند باید به طور جداگانه، با نظارت دقیق و با محافظت بیشتر انجام شود.

تعریف کالای خطرناک

محموله‌های خطرناک یا همان مواد خطرناک، مایعات، جامدات یا گازهایی هستند که می‌توانند به محیط زیست، موجودات زنده و به‌طور کلی به سلامتی، ایمنی و دارایی آسیب برسانند و در فرایند حمل‌ونقل و تحویل، نیاز به مراقبت ویژه دارند. این دسته از محموله‌ها معمولاً در حوزه حمل کالاهای خطرناک تعریف و طبقه‌بندی می‌شوند.

طبقه‌بندی بین‌المللی کالاهای خطرناک

کالاهای خطرناک بر اساس خواص ذاتی مانند اشتعال‌پذیری، سمیت و خورندگی طبقه‌بندی می‌شوند. شناخت این طبقه‌بندی‌ها در حمل کالاهای خطرناک اهمیت زیادی دارد و به اتخاذ روش‌های استاندارد کمک می‌کند. طبقه‌بندی محموله‌های خطرناک سنگ بنای حمل‌ونقل و جابه‌جایی ایمن است که روشی استاندارد برای شناسایی خطرات ناشی از مواد یا اقلام خاص ارائه می‌دهد.
کالاهای خطرناک، طبق مقررات نمونه سازمان ملل طبقه‌بندی می‌شوند. این سیستم طبقه‌بندی دوگانه، الزامات بسته‌بندی، برچسب‌گذاری و حمل‌ونقل را تعیین می‌کند. همچنین تضمین می‌کند که همه طرف‌های درگیر در فرایند حمل‌ونقل، از جمله خدمات اورژانس، خطرات مربوطه را درک ‌کنند.

جزئیات کلاس‌های 9 گانه کالاهای خطرناک (UN) و (YATA)

مواد خطرناک بر اساس خواصشان به نه دسته طبقه‌بندی می‌شوند. این طبقه‌بندی پایه و اساس ایمنی در حمل کالاهای خطرناک محسوب می‌شود و به شرکت‌ها کمک می‌کند خطرات هر ماده را به‌درستی مدیریت کنند.

کلاس 1: مواد منفجره (Explosives)

کالاهای کلاس 1 موادی هستند که حاوی مواد منفجره و آتش‌زا هستند و ممکن است در اثر ضربه یا گرما منفجر شوند.

کلاس 2: گازها (Gases)

اقلام کلاس ۲ تمام مواد گازی، اعم از مایع و گاز فشرده را دربر می‌گیرد. گازها خطر تبخیر دارند، در صورت استنشاق خطرناک هستند و در صورت قرار گرفتن در معرض جرقه، می‌توانند مشتعل شوند.

کلاس 3: مایعات قابل‌اشتعال (Flammable Liquids)

اقلام کلاس ۳ مایعات قابل‌اشتعال مانند رنگ‌ها (شامل رنگ‌های رنگی، تینر، پوشش‌ها و چسب‌های رنگ)، عطرها، مایعات طعم‌دار، موتورهای مایع قابل‌اشتعال، چسب‌ها و ضدعفونی‌کننده‌های دست هستند که معمولاً از نفت خام یا الکل ساخته می‌شوند. در هر سه کلاس نخست، رعایت مقررات حمل کالاهای خطرناک ضروری است، زیرا کوچک‌ترین خطا می‌تواند منجر به آتش‌سوزی یا انفجار شود.

کلاس 4: جامدات قابل‌اشتعال (Flammable Solids)

جامدات قابل‌اشتعال به سه دسته تقسیم می‌شوند:

• کلاس ۴.۱ جامدات قابل‌اشتعال مانند: کبریت، زغال‌سنگ و گوگرد
• کلاس ۴.۲ جامدات خود‌به‌خود قابل‌اشتعال مانند: کربن
• کلاس ۴.۳ جامداتی که در حالت مرطوب خطرناک هستند مانند: کاربید و فسفات پتاسیم

کلاس 5: مواد اکسیدکننده و پراکسیدهای آلی (Oxidizing Substances and Organic Peroxides)

اکسیدکننده‌ها می‌توانند اکسیژنی آزاد کنند که در صورت آتش‌سوزی اکسید می‌شود یا به احتراق کمک می‌کند.
نمونه‌هایی از این اقلام، ژنراتورهای اکسیژن، مایعات یا مواد شیمیایی تمیزکننده با محتوای بالای پراکسید هیدروژن، فعال‌کننده‌های چسب، محصولات نگهدارنده و کیت‌های رزین است. در این کلاس‌ها، توجه به شرایط نگهداری و تهویه مناسب در زمان حمل کالاهای خطرناک اهمیت ویژه‌ای دارد.

کلاس 6: مواد سمی و مواد عفونی Toxic & Infectious Substances))

کالاهای کلاس 6 در صورت استنشاق، سمی و عفونی هستند که شامل موارد زیر است:

• کلاس 6.1 مواد سمی مانند جیوه، سیانید و آرسنیک
• کلاس 6.2 مواد عفونی مانند ویروس‌ها، باکتری‌ها و بسیاری دیگر

کلاس 7: مواد رادیواکتیو  (Radioactive Material)

مواد رادیواکتیو موادی هستند که تابش ساطع می‌کنند و برای موجودات زنده مضر هستند. رادیواکتیوها مواد هسته‌ای، اورانیوم، منابع رادیواکتیو در آشکارسازهای آتش و رادیو داروها (داروهای حاوی ایزوتوپ‌های رادیواکتیو) هستند.

کلاس 8: مواد خورنده (Corrosive)

مواد خورنده موادی هستند که می‌توانند در تماس مستقیم با اشیای دیگر باعث خوردگی یا فرسایش آنها شوند. نمونه‌هایی از مواد خورنده، مایعات شیمیایی یا پاک‌کننده‌های حاوی کلر، مواد اسیدی، باتری‌های سلولی مرطوب و پاک‌کننده‌های رنگ هستند.

کلاس 9: کالاهای خطرناک متفرقه

اقلام کلاس 9 مواد خطرناکی هستند، اما در هشت کلاس فوق گنجانده نشده‌اند. نمونه‌‌هایی از آنها شامل باتری‌های لیتیومی، دستگاه‌ های الکترونیکی با باتری‌های لیتیومی، یخ خشک و ماشین‌هایی است که از مواد خطرناک استفاده می‌کنند.

چارچوب‌های قانونی و مقررات بین‌المللی حمل کالاهای خطرناک

مقررات حمل کالاهای خطرناک در سطح جهانی توسط سازمان‌هایی مثل IMO، ICAO و UNECE تنظیم شده‌اند تا از ایمنی حمل‌ونقل در جاده، دریا، هوا و ریل اطمینان حاصل شود.

• مقررات ADR (توافق‌نامه حمل کالاهای خطرناک از طریق جاده‌ در اروپا، این توافق‌نامه یکی از مهم‌ترین چارچوب‌های قانونی برای حمل کالاهای خطرناک محسوب می‌شود و بسیاری از کشورها آن را پذیرفته‌اند.)
• کد IMDG (برای حمل‌ونقل مواد خطرناک از طریق دریا، این مقررات به‌طور خاص برای حمل کالاهای خطرناک در دریا تنظیم شده‌اند و جزء اصلی استانداردهای IMO به شمار می‌روند.)
• مقررات IATA-DGR  (برای حمل کالاهای خطرناک توسط هواپیما، این قوانین از طرف انجمن بین‌المللی حمل‌ونقل هوایی (IATA) وضع شده‌اند و برای حمل کالاهای خطرناک با هواپیما الزامی هستند.)

کدگذاری UN و نقش کمیته تخصصی حمل کالاهای خطرناک

کد UN یک سیستم کدگذاری چهار رقمی است که توسط کمیته تخصصی حمل‌ اجناس خطرناک سازمان ملل معرفی شد. هدف این کمیته از ایجاد این سیستم به‌صورت بین‌المللی،  شناسایی و طبقه‌بندی حمل‌ونقل بارهای خطرناک است تا راهنمایی برای رسیدن به ماهیت بارهای خطرناك و بهبود رقابت‌پذیری، ایمنی، بهره‌وری انرژی و امنیت در بخش حمل‌ونقل باشد.

فرم اطلاعات ایمنی مواد (MSDS)

برگه‌های اطلاعات ایمنی  (MSDS) جنبه بسیار مهمی از استانداردهای ارتباطات خطر هستند. MSDS ها موظف‌اند اطلاعات مورد نیاز کارکنان را در مورد خطرات موادی که با آنها سروکار دارند، در اختیار آنها قرار دهند تا از خواص خطرناک مواد شیمیایی و اقدامات حفاظتی ممکن برای به‌حداقل رساندن مواجهه با این مواد شیمیایی کاملاً مطلع باشند.

کالاهای ممنوعه (DGR)

اجناسی که دارای ویژگی‌های بالقوه خطرناک هستند. این موارد مطابق با مقررات اجناس خطرناک IATA است. آموزش صحیح کارکنان در مورد شناسایی کالاهای ممنوعه و پیروی از پروتکل‌های نظارتی، بخش مهمی از حفظ ایمنی است.

الزامات بسته‌بندی، چیدمان و برچسب‌گذاری ایمن

بسته‌بندی و برچسب‌گذاری مناسب برای حمل ایمن مواد خطرناک، بسیار مهم است. در این مرحله باید از بسته‌بندی‌های مورد تایید بین‌المللی برای حمل کالاهای خطرناک استفاده شود. بسته‌بندی باید مطابق با استانداردهای مشخصات سازمان ملل طراحی و ساخته شود و قادر به تحمل آزمایش‌های عملی مربوط به حمل‌ونقل باشد. این امر، مهار مواد را در شرایط مختلف تضمین می‌کند.

بسته‌بندی همچنین باید دارای علائم و برچسب‌های صحیح سازمان ملل باشد. این علائم باید ماهیت بار و خطراتی را که ایجاد می‌کنند، نشان دهند. طبق مقررات، برچسب‌ها باید به‌وضوح در قسمت بیرونی بسته‌بندی قابل مشاهده باشند و در حین حمل‌ونقل روی بسته‌بندی باقی بمانند.

بسته‌بندی UN و مقاومت شیمیایی/ فیزیکی

بسته‌بندی UN  از مبنای طبقه‌بندی ۹ کلاس استفاده می‌کنند و اصول کلی مانند شناسایی، علامت‌گذاری و بسته‌بندی صحیح را رعایت می‌نمایند. استاندارد UN جنبه‌های کلی و بین‌المللی طبقه‌بندی را نیز پوشش می‌دهد.

چیدمان حرفه‌ای بار

یکی از اقداماتی که می‌تواند از بروز اتفاقات ناخوشایند برای حمل محموله‌های خطرناک جلوگیری کند، چیدمان حرفه‌ای و اصولی بار است. استفاده از تجهیزات ایمن برای مهار بار و رعایت قوانین مربوط به تفکیک کالاهای ناسازگار از یکدیگر، از جمله موارد مهم هستند، زیرا چیدمان نادرست بار می‌تواند باعث ناپایداری وسیله نقلیه و افزایش خطرات ایمنی شود.

راهنمای برچسب‌گذاری و علامت‌های هشدار

تأمین‌کنندگان، مسئول برچسب‌گذاری دقیق محصولات خطرناک و مواد شیمیایی بسته‌بندی‌شده با نمادها، هشدارها و توصیه‌های ایمنی شناخته‌ شده بین‌المللی هستند. استفاده از هر رنگ در برچسب‌های کالاهای خطرناک دارای معنی و مفهوم خاصی است. برچسب‌گذاری صحیح در محموله‌های خطرناک علاوه‌بر اطلاع‌رسانی، یک الزام قانونی در حمل کالاهای خطرناک است. معنای رنگ‌های متفاوت این برچسب‌ها عبارت است از:

• رنگ قرمز: برای نمایش مواد قابل‌اشتعال و خطرهای آتش‌سوزی؛
• رنگ زرد: برای نمایش مواد اکسیدکننده و خطرهای خاص؛
• رنگ سبز: برای نشان دادن مواد غیرقابل‌اشتعال یا خطرهای زیست‌محیطی؛
• رنگ سفید: برای نشان دادن مواد خورنده و سمی.

برچسب علامت هشدار کلاس 9 گانه

بر این مبنا، برچسب علامت هشدار هر کدام از کلاس‌های ۹ گانه مواد خطرناک به ‌صورت زیر است:

• کلاس 1 (مواد منفجره): برچسب‌ها و رنگ‌های روشن مانند سفید و قرمز و همچنین نماد انفجار
• کلاس 2 (گازها): برچسب‌‌هایی به رنگ سبز یا قرمز و با نمادهای مرتبط با نوع گاز (قابل‌اشتعال، سمی یا غیرقابل‌اشتعال)
• کلاس 3 (مایعات قابل‌اشتعال): برچسب‌هایی با زمینه قرمز و نماد شعله برای نشان‌ دادن خطر آتش‌سوزی
• کلاس 4 (مواد قابل‌اشتعال جامد): برچسب‌‌هایی با زمینه سفید و قرمز و نماد شعله در حال سوختن
• کلاس 5 (مواد اکسید کننده و پراکسیدهای آلی): برچسب‌هایی معمولاً زرد و دارای نماد یک گلوله با علامت «+» برای اکسیدکننده‌ها
• کلاس 6 (مواد سمی و عفونی): برچسب‌‌هایی با زمینه سفید و دارای نماد یک جمجمه برای مواد سمی و نماد زیست‌‌پذیر برای مواد عفونی
• کلاس 7 (مواد رادیواکتیو): برچسب ‌هایی با زمینه زرد و سفید با نماد تابش یونیزه‌کننده
• کلاس 8 (مواد خورنده): برچسب‌‌هایی با زمینه سفید و سیاه با نماد خورندگی برای نمایش خطر آسیب به بافت‌ها و مواد دیگر
• کلاس 9 (مواد خطرناک متفرقه): برچسب‌‌هایی با رنگ‌‌های گوناگون و رمزهای خاص برای شناخت خطرهای غیرمعمول

نقش آموزش در حمل کالاهای خطرناک

آموزش نه تنها یک الزام قانونی است، بلکه اطلاعات ارزشمندی را در مورد چگونگی اداره یک محیط کاری ایمن برای همه، در اختیار کارکنان شما قرار می‌دهد.

آموزش پرسنل

دلایل زیادی وجود دارد که چرا آموزش اجناس خطرناک ضروری است. آموزش درست کارکنان تضمین می‌کند که تمام مراحل حمل کالاهای خطرناک طبق استانداردهای ایمنی انجام شود. نهادهای حاکم در این صنعت تشخیص داده‌اند که آموزش پرسنل در مورد نحوه برخورد با محصولات خطرناک، بهترین راه برای افزایش ایمنی است. تحقیقات نشان می‌دهد که درصد بالایی از حوادث مربوط به این مواد، به دلیل خطای انسانی رخ می‌دهد.

مسئولیت‌های فرستنده (Shipper)

فرستنده محموله، مسئولیت مناسب بودن تمام جنبه‌های شناسایی مواد خطرناک، فرم‌ها، برچسب‌ها، بسته‌بندی‌ها و مستندسازی صحیح محموله‌های خطرناک را طبق قوانین و مقررات مربوطه بر عهده دارد. فرستندگان باید تمام مقررات و دستورالعمل‌های صنعتی را برای پذیرش کالاهایشان توسط شرکت حمل‌ونقل، به‌دقت رعایت کنند.

مسئولیت‌های شرکت حمل‌کننده (Carrier)

• پذيرش
• انبارداری
• بارگيری
• بازرسی
• تهيه اطلاعات، شامل اطلاعات لازم برای مواقع اضطراري
• گزارش حوادث و سوانح مربوط به بارهای خطرناک
• نگهداری مدارك
• آموزش

نشانه‌های بسته‌های مشکوک

• بسته‌ای که آثار يخ‌زدگی در سطح بیرونی آن دیده می‌شود يا خيلی سرد است، شايد يخ خشک داشته باشد.
• بسته‌ای که روی آن لکه وجود دارد يا خيس است،‌ ممکن است حاوی مواد خطرناکی باشد که نشت کرده است.
• یکی از نشانه‌های نشتی اجناس خطرناک در بسته‌بندی تکی يا overpack می‌تواند بو باشد.
• بسته‌ای که مرکز سنگینی و دشواری آن متغير است، می‌تواند نشانه‌ای از محتويات مايع خطرناک درون آن باشد.
• در هنگام جابه‌جایی اسپری‌های گازی، ممکن است صدای تق‌تق شنيده شود.
• بسته‌هایی که دود يا گاز از آن‌ها پخش می‌شود.
• بسته‌بندی‌های محصولات خطرناکی که دوباره استفاده می‌شوند و ممکن است برچسب و علامت‌های کالاهای خطرناک هنوز روی آن‌ها‌ باشد.

تفاوت «حادثه» و «رویداد» کالای خطرناک

حادثه بارهای خطرناک، حادثه‌ای است که در زمان حمل‌ونقل اتفاق می‌افتد و منجر به صدمه‌های جدی و کشنده به فرد یا ضررهای عمده به اموال یا محیط زیست می‌شود، اما رویداد مربوط به حمل‌ونقل مواد خطرناک، اتفاقی است که منجر به یک حادثه شده یا پتانسیل منجر شدن به یک حادثه را داشته باشد.
دستورالعمل‌های کلی پرسنل زمینی در زمان حادثه
دستورالعمل کلی در هنگام واقع شدن حادثه برای کالاهای خطرناک به شرح زير است:

• به سرپرست واحد خود اطلاع دهيد تا درخواست کمک‌های تخصصی کند.
• با مراجعه به مدارک (فرم اظهارنامه بارهای خطرناک) یا علامت‌ها، بسته را شناسايی کنيد.
• ساير بسته‌ها و اموال را از بسته مواد خطرناک جدا کنيد.
• منطقه را مشخص کنید و طبق رویه‌های محلی، اقدامات اضطراری را انجام دهید.
• از تماس با محتويات بسته‌ها خودداری کنيد.
• اگر محتويات بسته‌ها با بدن يا لباس شما تماس پيدا کرد:
• با آب فراوان بدن خود را بشوييد؛
• لباس‌های آلوده را درآوريد؛
• چيزی نخوريد و سيگار نکشيد؛
• از زدن دست به چشم‌ها، دهان و بينی خودداری کنيد؛
• از مراکز پزشکی درخواست کمک کنید.
• کارکنانی که در محل حادثه بوده‌اند محل كار را ترک نكنند تا نام آن‌ها در گزارش ثبت شود و رویه‌های اضطراری محلی اجرا شود.

نتیجه‌گیری و راهنمای انتخاب بهترین روش حمل

ناگفته پیداست که حمل کالای خطرناک، خطرناک‌تر از حمل کالاهای روزمره است و به همین دلیل، اقدامات ویژه دیگری برای محافظت از حمل‌کننده، راننده، تولیدکنندگان و عموم مردم در برابر آسیب لازم است. شخص و شرکتی که این اقلام را حمل می‌کند، مسئولیت مستقیم این خطرات را بر عهده دارد و می‌بایست با آگاهی از الزامات حمل‌ونقل و مقررات مربوطه، جوانب احتیاط را به‌طور کامل رعایت کند و از هرگونه حادثه و عواقب ناشی از آن، جلوگیری به‌عمل بیاورد. این امر مستلزم آموزش دقیق قوانین به تمامی عوامل دخیل در فرایند حمل‌ونقل است و راهنمای حاضر، می‌تواند بخشی از این اطلاعات ضروری را در اختیار پرسنل قرار دهد.

جمع‌بندی نهایی

حمل مواد خطرناک ممکن است پیچیده به‌نظر برسد، اما این بدین معنا نیست که طاقت‌فرسا یا ناممکن است. روزانه میلیون‌ها تن از این مواد، در صنعت حمل‌ونقل جابه‌جا می‌شود و آنچه از بروز حوادث ناگوار جلوگیری می‌کند، آگاهی متخصصان این حوزه و رعایت دقیق پروتکل‌های امنیتی است؛ بنابراین با انتخاب شرکت‌های متخصص در این زمینه و اعتماد به دانش و تخصص آنها، می‌توانید مطمئن شوید که محموله شما به سلامت و طبق برنامه به‌مقصد می‌رسد.